Het gebeurde midden in de nacht. De nachtploeg van kernreactor 4 moest een routine-experiment doen. Zij zouden de kernreactor plotseling, maar gecontroleerd uitschakelen. Op die manier wilden ze zien of er genoeg vermogen overbleef om de koelinstallatie draaiende te houden tot de noodstroom in werking zou treden. Dat klinkt spannend, maar was in een vrij standaard experiment dat ook in andere kernreactoren in de wereld werd uitgevoerd. In Tsjernobyl ging het alleen gigantisch fout. Dat leidde tot de grootste kernramp in de geschiedenis.
De nachtploeg was niet voorbereid op het experiment, dat normaal gesproken door de dagploeg gedaan werd. Die waren er echter niet aan toe gekomen omdat zij overdag te maken kregen met de uitval van een andere energiecentrale in de buurt. Tijdens het nachtelijke experiment ging er een aantal zaken grondig mis. Een combinatie van menselijke fouten en een productiefout in de reactor hadden grote gevolgen. Na een eerste explosie liep de temperatuur zo hoog op dat de kernreactor begon te smelten. Na nog een explosie bezweek het dak, en vatte het grafiet van de reactor vlam: het begin van de kernramp.
Brand en zware radioactieve rook
De echte kernramp voltrok zich daarna pas. Bij de brand kwam een rookwolk met dodelijke radioactieve vervuiling in de lucht. De brand was nauwelijks te blussen, de radioactieve wolk niet te stoppen. Niemand wist in de jaren ‘80 hoe deze rampzalige situatie opgelost moest worden. Brandweermannen van Tsjernobyl zagen direct in dat ze assistentie nodig hadden. De opgeroepen brandweer uit nabijgelegen steden Pripyat en Kiev hadden geen idee van de straling, en gingen het vuur te lijf zonder beschermende kleding. Veel van hen werden al snel ziek en overleden. Hierdoor liep het aantal slachtoffers van de ramp hoger op dan nodig was.
Door de enorm hoge temperaturen bleek het bluswater alleen maar averechts te werken. Daarom werd besloten om lood en zand vanuit helikopters op de kernreactor te gooien. Het duurde ruim een maand voor het vuur uit was. Daarna werd het tijd om de schade te beperken. Al snel na de kernramp ontstond het idee om een grote, betonnen bouwwerk – een sarcofaag – over de smeulende kernreactor te plaatsen. Een ingewikkelde taak, waar nog geen enkel voorbeeld voor was. En door de torenhoge straling was het werken in de buurt vrijwel onmogelijk.
Het eerste opruimwerk
Zo waren er bij de kernexplosie veel brokstukken van grafiet naast de reactor gekomen, die zwaar radioactief waren. Eén brokstukje kon al binnen een uur dodelijk zijn voor een gezonde man. Daarom werden er op afstand bestuurbare robots ingezet om de brokstukken terug te schuiven in de krater van de explosie. De straling was echter zo hoog, dat de robots al snel kuren begonnen te vertonen. De enige oplossing was toen de inzet van wat men toen maar ‘bio-robots’ ging noemen: mensen van vlees en bloed.
Tsjernobyl’s echte robots en ‘bio-robots’
Reservisten van het leger kregen deze bizarre taak toegewezen. Met een provisorisch pak, gemaakt van aan elkaar genaaide stukken lood, en gewapend met een sjofel, moesten zij de brokstukken op een hoop gooien. De kleine teams konden slechts 40 seconden achter elkaar werken. Daarna werd de straling al teveel, en moest een ander team ze snel aflossen. Naast de bio-robots en de mijnwerkers hebben er een goede 135.000 arbeiders van de Sovjet Unie meegewerkt aan de opruimwerkzaamheden. Van jagers, om te voorkomen dat besmet wild het gebied uit kwam. Of wetenschappers en ingenieurs die wanhopig een oplossing moesten vinden. Een groot deel van deze mensen is (soms jaren) na de kernramp alsnog slachtoffer geworden door stralingsziekten.
De uiteindelijke sarcofaag is grotendeels door robots in stukken op zijn plaats gezet. Maar het laswerk waarmee de betonstukken aan elkaar zaten, was niet geweldig. Al in 1988 becijferden wetenschappers dat het bouwwerk slechts 20 á 30 procent van de straling zou tegenhouden. Daarom is er in 2016 een nieuwe sarcofaag geplaatst. Het gigantische ijzeren bouwwerk is over de oude, lekkende sarcofaag heen geplaatst, waardoor de straling in de directe omgeving is afgenomen. Binnenin de sarcofaag wordt langzaam het radioactief besmette materiaal opgeruimd en verwerkt. Toch zal het nog duizenden jaren duren voordat mensen weer veilig in het gebied kunnen wonen.
Effect kernramp op de directe omgeving
In de buurt van de kerncentrale bevonden zich meerdere dorpen en een kleine stad. Op de dag na de explosie in de kerncentrale kregen de inwoners van het gebied niets te horen over de vrijgekomen straling en de gevolgen daarvan. Pas de dag daarna werd er een evacuatie op poten gezet. Tien dagen later waren vrijwel alle 135.000 inwoners in een straal van 30 kilometer geëvacueerd. In de eerste instantie was dit ‘slechts voor drie dagen’, maar later bleek dat niemand ooit kon terugkeren naar het oude huis. Een drama voor de mensen die alles plots moesten achterlaten. Ineens hadden ze niets meer dan een haastig ingepakte tas vol spullen voor ‘drie dagen’. Persoonlijke spullen, fotoboeken, herinneringen bleven allemaal achter.
De zwaarst vervuilde wolk met radioactief afval kwam na de explosie terecht in een bos naast Tsjernobyl. Dit bos staat nu bekend als ‘het rode bos’. Door de enorme straling stierven alle bomen af en kleurden zij rood. De rode bomen zijn later omgehakt en begraven, inmiddels zijn er weer nieuwe, groene bomen gegroeid in het rode bos.
De 30km zone rond Tsjernobyl
Al snel na de ramp sloot de overheid het gebied in een straal van 30 kilometer rond de reactor af en stelde zo een ‘vervreemdingszone’ in. Tot op de dag van vandaag is het strafbaar om dit gebied te betreden zonder toestemming. Inmiddels werken er weer enkele honderden mensen in het gebied, voornamelijk aan de kernreactor en de nieuwe sarcofaag. Zij wonen er ook, zij het weliswaar tijdelijk.
Tegenwoordig mag je het gebied ook betreden als je er niet werkt. Daarvoor is wel vooraf toestemming nodig van de Oekraïense overheid. Ook ga je altijd het gebied in met een gids die in dienst is van de overheid. Vanuit Kiev opereren verschillende touroperators die die toestemming voor je kunnen regelen en (dag)tours naar Tsjernobyl en Pripjat verzorgen.
Tsjernobyl en de buitenwereld
De Sovjet-regering stond er niet om te springen om aan de buitenwereld te vertellen dat er een ramp was gebeurd in één van hun kerncentrales. En dat terwijl de ramp wel degelijk over heel de wereld gevoeld werd. Drie dagen na de explosie zagen medewerkers bij een Zweedse kerncentrale, ruim 1000 kilometer bij Tsjernobyl vandaan, ineens op hun meters dat er een abnormaal hoge radioactieve straling was. Deze was niet afkomstig van henzelf, maar kon teruggeleid worden naar Tsjernobyl. Dit dwong de Sovjet regering pas op 28 april ertoe om officieel bekend te maken dat er iets goed mis was.
De radioactieve wolk verspreide zich met de wind mee en was over de hele wereld waarneembaar met meetapparatuur. Op 2 mei 1986 bereikte de wolk Nederland en België. Nederlanders werd aangeraden tijdelijk minder bladgroente te eten en boeren mochten hun vee niet buiten laten grazen.
Slachtoffers kernramp Tsjernobyl
Over het aantal slachtoffers van de kernramp is nog altijd veel discussie. Van de brandweerlieden en hulpverleners die als eerste na de ramp ter plaatse waren, zijn er binnen drie maanden 31 overleden aan acute stralingsziekte. Veel van hen werden in de jaren daarna ernstig ziek. In 2006 verscheen een rapport van de World Health Organization (WHO) over het aantal slachtoffers van de ramp. Zij stelden dat van de 600.000 mensen die de hoogste dosis straling hebben ontvangen, zo’n 4000 zijn overleden (of nog zullen overlijden) aan kanker ten gevolge van de radioactieve straling. Daarnaast schatten ze dat in andere delen van de wereld 6,8 miljoen mensen in mindere mate zijn blootgesteld aan de straling van de ramp. Daarvan wordt gedacht dat er zo’n 5000 overlijden aan kanker, wat het totaal aantal slachtoffers op 9000 mensen brengt.
WHO merkt daarbij wel op dat zeker die laatste schatting erg onnauwkeurig is. Kanker kan meerdere oorzaken hebben en kan laat intreden. Greenpeace vond de schattingen echter te bescheiden en deed een eigen onderzoek. Daarin concludeerden zij dat het aantal slachtoffers dat overleden is eerder richting de 200.000 loopt. Los van de dodelijke slachtoffers kampen veel mensen die op de fatale dag in de buurt van de reactor waren nog altijd met allerlei klachten. Die kunnen variëren van chronische hoofdpijn en constante vermoeidheid, tot mentale problemen, veroorzaakt door de enorm hoge straling.
Meer weten?
- ‘The True Battle of Chernobyl‘ is een fantastische documentaire uit 2006, waarin de gebeurtenissen tijdens en na de ramp aan bod komen. Bijzonder is dat er veel echte foto’s, interviews met overlevenden en zelfs originele videobeelden in te zien zijn.
- Op deze website vind je een uitgebreid chronologisch verslag van alle gebeurtenissen vanaf het moment dat de kernramp plaatsvindt.
Wil je Tsjernobyl bezoeken, maar vraag je je af of het wel veilig is en of dat zomaar kan? Lees onze pagina met veel gestelde vragen over Tsjernobyl.
Voor meer informatie over tours naar Tsjernobyl kun je hier kijken, ben je meer geïnteresseerd in het Chernobyl museum in Kiev klik dan hier.